تاریخچه میناکاری

میناکاری هنری با پیشینه‌ای در حدود پنج هزار سال است که برای زیبایی بخشیدن زیور آلات و ظروف مختلف استفاده می‌شده‌است. این هنر ترکیبی از آتش و خاک است که با هنر نقاشی آمیخته می‌گردد و نقش‌های زیبایی را می‌آفریند. به گفته برخی کارشناسان و در پی تطبیق دادن میناکاری‌های بیزانس با آثار ایرانی، این هنر در ایران شکل گرفته و سپس به دیگر کشورها رفته‌است. البته در اروپا آثاری باستانی یافت شده که پیشینه‌ای بسیار طولانی دارند. برای نمونه شش انگشتر طلا مربوط به سیزده سده پیش از میلاد در قبرس یافت شده که نمونه‌ای از میناکاری مرصع می‌باشند . همچنین مجسمه معروف زئوس که در یونان پیدا شده مربوط به پانصد سال پیش از میلاد می‌باشد.

انواع میناکاری

مینا به لحاظ روش تولید به دو دسته تقسیم می‌شود:

۱) مینای خانه‌بندی                 

۲) مینای نقاشی

مینای خانه‌بندی شیوه‌ای قدیمی است که به «مینای سیمی» نیز معروف است از مفتول‌های بسیار نازک استفاده می‌شود. مفتول‌ها را به شکل دلخواه درمی‌آورند و با چسب روی قطعه کار قرار داده با یک لعاب شیشه‌ای روی آن را می‌پوشانند. سپس آن را در داخل کوره‌ای با حدود ۱۰۰۰ درجه حرارت قرار می‌دهند و مفتول‌ها به قطعه کار جوش می‌خورند. در مرحله بعد رنگ‌های مخصوص میناکاری را که به شکل پودر می‌باشند را بر روی سطح کار پر می‌کنند. بعد از آنکه سطح کار یکسان و هموار شد آن را به مدت ۳ دقیقه در داخل کوره‌ای با حرارتی حدود ۱۰۰۰ درجه قرار می‌دهند.  مفتول‌های با برنجی بعد از قرا گرفتن در کوره سیاه می‌شوند و باید با اسیدکاری رنگشان به حالت نخستین بازگردد. مینای خانه بندی در اصفهان و تهران رایج بوده. «مینای سیاه» یک گونه از «مینای خانه‌بندی» به‌شمار می‌آید که به «مینای صائبین» نیز معروف است. این شیوه میناکاری به‌طور عمده در جنوب کشور و به ویژه در اهواز انجام می‌شود .

مینای نقاشی                                                     

روشی که امروزه در اکثر شهرها مرسوم است به این صورت که نقش‌های مینا بر روی لعابی شفاف شکل می‌گیرد. بدین منظور و برای میناکاری، ابتدا استادی مسگر یا دواتگر می‌بایست که شیئ مربوطه را بر اساس طرح مورد نظر بسازد و سپس استادی میناکار روی آن را لعاب سفید رنگ بدهد. مرحله لعاب دهی سه یا چهار بار انجام می‌گیرد و هر بار نیز همراه با قرار گرفتن در کوره با حدود 900 درجه گرما هست تا رنگ لعاب ثابت شود. سپس نقاشی روی این جسم سفیدرنگ انجام می‌شود و دوباره شی به کوره می‌رود تا در درجه‌ای در حدود 850 تا 900 درجه پخته شده و رنگ‌ها به شکل دلخواه در آیند. هم‌اکنون از رنگ‌های شیمیایی در نقاشی شی استفاده می‌گردد حال آنکه در گذشته رنگ‌های بکار گرفته شده گیاهی یا معدنی بودند. شفافیت مینا نیز از وجود اکسید قلع بدست می‌آید؛ ولی در مینای منقوش که در زمان قدیم معمول بود و امروزه در میناکاری به کار می‌بندد ابتدا ماده لعابین را که از سیلیس و زنگارهای فلزات بدست می‌آید به صورت گرد درآورده وبا قلع کدر می‌کنند آنگاه حرارت می‌دهند تا مینای کدر به فلز جوش داده می‌شود و آنگاه بر این زمینه طرح مورد نظر به رنگ‌های آبگینه‌ای رسم و سپس ذوب می‌شود.

آثار مینا

میناسازان آثار متفاوتی را تولید می‌کنند که برخی از رایج‌ترین آن‌ها چنین می‌باشند:

·         بشقاب، گلدان، کاسه و قدح، قاب‌های عکس، تابلوهای مینا که با هنرهای دیگر مانند طلاکاری، خاتم‌کاری، مینیاتور، جواهرسازی ترکیب می‌شود.

·         درها، پنجره‌ها و ضریح‌های میناکاری شده در مکان‌های مذهبی به ویژه حرم امامان شیعی.

·         اشیای تزیینی: جعبه‌های آرایش زنانه، جعبه‌های خاتم‌کاری و میناکاری، سرویس چایخوری و شربت خوری، قلیان، جعبه قرآن، زره، آیینه، قلمدان، کمربند، حباب‌های میناکاری، گلاب پاش، آلبوم عکس، انفیه دان، غلاف خنجر.

·         زیور آلات: گوشواره، سینه ریز، گلوبند، انگشتر، مدال.

روش ساخت مینا

تهیه زیرساخت

اولین مرحله در ساخت یک محصول مینا، تهيه زيرساخت است که معمولاً به دو روش زیر تهيه می شود:

·         روش خم‌کاری

در اين روش قالب مخصوص بشقاب، گلدان يا هر شیء ديگر موردنظر را بين قالب و گيره دستگاه قرار مي‌دهند. ‌‌هنگام چرخيدن ورقه به وسيله ميله‌اي که سر آن کاملا گرد است، با فشار، وزنه را بر قالب خم میکنند. ‌‌

·         روش چکش‌کاری

در اين روش بدون استفاده از قالب و با استفاده از انواع چکش، ميل قلوه، انبر و سندان اشياء را به اشکال موردنظر تهيه میکنند و پس از هر بار عمل چکش‌کاری، قطعه را در آتش قرار میدهند و مجدداً آن را چکش‌کاری میکنند تا کاملاً به شکل موردنظر درآيد. ‌‌

برداشت آلودگیها از سطح زيرساخت

سطح فلز براي بهتر چسبيدن لعاب مينا، بايد کاملاً تميز باشد. ‌‌درصورتي‌که حتی اثرانگشت هنرمند بر زيرساخت باقی بماند، چربی آن مانع از ارتباط مستقيم لعاب با بدنه شده و در سطح لعاب بريدگی به وجود می آيد. ‌‌

به اين منظور از روش‌های مختلفی استفاده میشود:

·         شیء را درون مخزن شيشه‌اي متناسب با ابعاد آن حاوی نمک طعام و سرکه فرو مي‌برند يا روی شیء مورد نظر مستقيماً سرکه ريخته و سپس نمک بر کليه سطوح آن مي‌پاشند و توسط برس سيمی لکه‌ها را پاک میکنند. ‌‌

·         استفاده از جوهر گوگرد (اسيدسولفوريک): در اين روش شیء را درون محلول گرم اسيدسولفوريک رقيق غوطه‌ور کرده و در صورتی که شیء بيش از حد داراي لکه باشد، آن را درون اسيدسولفوريک غليظ قرار می دهند و توسط برس سيمی آن را تميز می کنند. ‌‌سپس با آب شیء را شست‌وشو می دهند تا کاملاً از اسيد پاک شود. ‌‌

·         استفاده از صابون، الياف فلزی، سمباده و آب نمک: در پايان تمام مراحل، شیء پاک شده را با آب تميز می شويند و توسط خاک اره آن را خشک می کنند. ‌‌سپس قبل از لعاب‌کاری توسط هوای فشرده کمپرسور، آن را از هرگونه گرد و غبار پاک می کنند. ‌

آماده‌سازی لعاب

‌‌پودر لعاب به جهت غيرمحلول بودن و وزن حجمی زياد به تنهايی نمی تواند مورد استفاده قرار گيرد. ‌‌بنابراين جهت معلق کردن ذرات لعاب در آب و چسبندگی بيشتر آن، از غلظت دهنده‌های طبيعی مانند «به دانه» استفاده مي‌کنند. ‌‌ابتدا «به دانه» را مي‌جوشانند تا لعاب آن به دست آيد. سپس آن را به نسبت یک به ١٠ با پودر لعاب مخلوط مي‌کنند. ‌‌

لعاب کاری

به دو روش انجام مي‌گيرد:

·         روش اسپری به وسيله پيستوله: در اين روش لعاب به وسيله پيستوله در اتاقک کوچکی که به آن اتاقک اسپری گفته مي‌شود، روی زيرساخت پاشيده مي‌شود. ‌‌اين اتاقک مي‌بايست به سيستم تهويه مناسب مجهز باشد تا اسپري‌کننده از ذرات معلق لعاب در هوا که سمی و خطرناک است، در امان بماند. ‌‌در اين روش مقداری از لعاب به هدر مي‌رود. ‌‌

·         روش دستی يا غرقاب: در اين روش لعاب را روی قطعه مي‌ريزند تا تمام سطح آن را بپوشاند. ‌‌اين روش به لحاظ جلوگيری از هدر رفتن لعاب و معلق نشدن ذرات آن در هوا، از نظر اقتصادی و از نظر بهداشتی ارجح است. ‌‌

پس از لعاب‌کاری، اشياء لعاب‌زده شده را مي‌بايست در فضايی دور از هرگونه گرد و غبار در کنار کوره يا در گرمخانه قرار داده و حتماً قبل از قراردادن شیء در کوره، مجدداً توسط هوای فشرده غبارروبی کرد.

پخت لعاب

پس از خشک شدن کامل لعاب و برطرف کردن هرگونه گرد و غبار از روی آن، مرحله پخت آغاز مي‌شود. ‌‌

برای پخت لعاب، حرارت کوره مي‌بايست در حدود ٩٠٠ درجه سانتي‌گراد باشد. ‌‌فرآيند پخت لعاب بيش از ٢ تا ٣ دقيقه به طول نمي‌انجامد و زماني‌که سُرخی مناسب قطعه و لعاب توسط استادکار تشخيص داده و از پخت کامل لعاب اطمينان حاصل شد، شیء را از کوره خارج کرده و در کنار کوره قرار مي‌دهند تا به تدريج سرد شود. ‌‌صنعتگران سنتی از دماسنج استفاده نمي‌کنند؛ فقط به تجربيات و شواهد بسنده مي‌کنند. ‌‌در اين زمان رنگ لعاب به رنگ زرد نخودی مايل است و با از دست دادن حرارت به تدريج رنگ آن به سفيدی مي‌گرايد.

آماده‌سازی رنگ

رنگ‌های مورد استفاده برای نقاشی روی زمينه مينا به رنگ‌های نسوز معروف است و عمدتاً از پودر اکسيد فلزات تشکيل شده است. ‌‌در قديم، استادکاران ميناساز، خود اين رنگ‌ها را تهيه مي‌کردند ولی امروزه از پودرهای رنگ آماده وارداتی استفاده مي‌شود.‌‌

جهت آماده‌کردن اين رنگ‌ها برای نقاشی روی اشياء مينايی، مي‌بايست ابتدا محلول صمغ عربی در آب را با گليسيرین به نسبت یک به ٢ مخلوط کرده و پس از قراردادن پودر رنگ موردنظر بر شيشه و چکاندن چند قطره از مخلوط فوق توسط کاردک، رنگ را آماده کرده و مانند رنگ‌های آبرنگ از آن استفاده مي‌کنند. ‌‌در واقع مخلوط محلول صمغ عربی و گليسيرين، عمل حلال رنگ را انجام مي‌دهد.

‌‌در صورت خشک شدن باقيمانده رنگ، با چکاندن چند قطره از مخلوط صمغ عربی و گليسيرين، مجدداً آن را برای نقاشی آماده مي‌کنند. ‌‌پودر رنگ را مي‌توان با جوهر کاج يا جوهر اسطوخودوس آميخته و آماده نقاشی کرد. ‌‌در اين صورت بايد به شيوه «رنگ روغن» عمل کرد. ‌‌

انتقال طرح بر لعاب

برای این منظور، ابتدا هنرمند ميناساز، طرح موردنظر خود که معمولاً برگرفته از نقوش اسليمی و ختايی، گل و مرغ، شکارگاه و صورت‌سازی است را روی کاغذ آورده و سپس کاغذ را «سوزن‌کاری» يا «سمباده‌کاری» مي‌کنند؛ به اين صورت که خطوط طرح را نزديک به هم سوراخ سوراخ مي‌کنند. ‌‌سپس با خاکستر يا دوده طرح را روی قطعه لعابی پياده مي‌کنند.

نقاشی

نقاشی را مي‌توان با قلم‌گيری آغاز کرد و ابتدا خطوط اصلی طرح را قلم‌گيری و سپس قسمت‌های مختلف را رنگ‌آميزی کرد. ‌‌همچنين، مي‌توان ابتدا طرح را رنگ‌آميزی و سپس دور آن را قلم‌گيری کرد. ‌‌

در رنگ‌های مينايی، رنگ سفيد وجود ندارد و اگر استفاده از اين رنگ ضروری باشد، هنرمند با مهارت از سفيدی لعاب زمينه استفاده می کند يا پس از نقاشی با قلم نوک‌تيزی رنگ را از روی زمينه برمي‌دارد تا رنگ سفيد لعاب ظاهر شود. ‌‌چنانچه در طرح مورد نظر، رنگ طلایی وجود داشته باشد، در همين مرحله بايد با آب طلا، نقاشی را تکميل کرد.

همچنین، در مرحله نقاشی در صورتی که روغن‌هايی نظير گليسيرين يا اسطوخودوس يا روغن‌های مشابه جهت آماده‌سازی رنگ استفاده شود، بايد قبل از قراردادن شیء در کوره، آن را با گذاردن روی اجاق برقی يا شعله ملايم (چراغ الکلی) يا با نزديک‌کردن قطعه به کوره، روغن آن را به صورت دود خارج کرد و از بين برد، زيرا در غير اين صورت ممکن است که در سطح مينا منافذی بر اثر جوشش اين روغن‌ها به وجود آيد و سطح مينا آبله‌گون شود. ‌‌هنگام نقاشی بر مينا، زياد شدن رنگ موجب شُرّه و خرابی کار در مرحله حرارت دادن مي‌شود. ‌‌اگر رنگ در نقطه‌ای بيش از حد لازم باشد، مي‌بايست قبل از پخت، اضافی آن را برداشت. ‌‌

پخت نقاشی

پس از آن‌که نقاشی روی لعاب پايان يافت، بايد مجدداً قطعه را در کوره حرارت داد. ‌‌اين بار حرارت کوره مي‌بايست بين ۶۰۰ تا ۷۵۰ درجه سانتي‌گراد باشد. ‌‌در‌صورتی که جهت رنگ‌آميزی از طلا استفاده شود، بايد فرآيند پخت در حرارت حداکثر ۴۵۰ درجه سانتي‌گراد صورت گيرد، زيرا در دمای بالاتر، طلا از بين خواهد رفت. ‌‌

حرارت دادن مينا مخصوصاً در مرحله پخت نقاشی بايد با دقت صورت پذيرد؛ چنانچه حرارت کوره يا زمان آن بيشتر از حد لزوم باشد، سبب جاری شدن رنگ يا نفوذ آن به داخل لعاب اوليه مينا مي‌شود. ‌‌همچنين، اگر دما و زمان کمتر از حد باشد، رنگ به خوبی پخته نمي‌شود و پس از پخت به خوبی از روی لعاب پاک شده يا به حالت کدر درمی آيد. ‌‌پس از پايان پخت کار نقاشی مينا، روی آن را با لعاب شفاف با ضخامت کم مي‌پوشانند و مجدداً مي‌پزند. ‌‌

تکميل کاری

لعاب، لبه دهانه و پايه اشياء مينايی مانند گلدان، بشقاب و ظروف مختلف را کاملا نمي‌پوشاند و ظاهری ناخوشايند به آن مي‌دهد. ‌‌برای رفع اين نقص، مي‌بايست از زه‌‌های برنجی يا نقره‌ای استفاده کرد؛ به اين ترتيب که ابتدا مفتول برنج يا نقره را به وسيله دستگاه نورد به‌صورت نواری با پهنای ٢ميلي‌متر درآورده، سپس از سوراخ مخروطی شکل عبور داده تا به شکل ناودان درآيد. ‌‌سپس به وسيله آن، لبه اشياء مينايی را پوشانده و با لحيمِ نقره جوش داد. ‌‌